Aşiretlerle ilgili ilk harita

TÜRKİYE'nin özellikle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yaşamın her alanında etkili olan aşiretler ile ilgili ilk kez bir harita ortaya çıkarıldı.

Aşiret; büyük bir türdeşlik gösteren, birçok sülaleden oluşan, yapısındaki aileler arasında köken, ekonomi, din, kan veya evlilik bağları bulunan göçebe veya yerleşik nitelikteki topluluk, oymaktır. Türkiye'nin özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde gün geçtikçe azalan bir eğilim gösterse de halen aşiret sistemi bazı ailelerde varlığını sürdürmektedir. Başlıca bir reisten ve reisin yardımcılarından oluşan aile topluluğu genellikle diğer aşiretlere karşı kendi bölgelerini koruma adına oluşmuştur. Günümüz Türkiye'sinde aşiretler genellikle ülkenin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde varlıklarını sürdürmektedir. Fakat göçler nedeniyle bu aşiret bireyleri başta büyük şehirler olmak üzere ülkenin genelinde ikamet etmektedirler.

olmakla beraber Alevi inanç sistemini benimsemiş ve aynı coğrafyada asırlarca birlikte

yaşamış Türk ve Kürt topluluklardır. Her iki kesim inanç, ibadet, dil ve adetlerindeki

farklılıklara rağmen İslam çatısı altında beraberce yaşamlarını günümüzde de

sürdürmektedirler. Anadolu tarihi boyunca özellikle Osmanlı Devleti zamanında Doğu

ve Güneydoğu’daki aşiretlere büyük önem verilerek aşiretlerin örgütlenmeleri ve

bulundukları toprakları devlet destekli idare etmeleri sağlandı. Ayrıca yine bu dönemde

konar-göçer durumunda yaşamlarını sürdüren toplulukların yerleşik hayata geçmeleri

sağlanarak hem onların iskânına zemin hazırlandı hem de devlet bunların bulundukları

yerlerin emniyet, asayiş ve ekonomik idaresini kendilerine bırakarak bir nevi rahat

yaşam ortamı sundu. Böylece asırlarca devlete bağlı bir şekilde huzur ve güven içinde

yaşamlarını sürdürdüler

Diyarbakır eski Milletvekili ve gazetemiz yazarlarından Altan Tan'ın, 20 yıllık bir çalışma ve araştırma ile yazdığı, 'Turabidin'den Berriye'ye Aşiretler - Dinler - Diller - Kültürler' adlı kitapta, yazar İbrahim Halil Baran ile Mardin'in Aşiretler haritası çizildi. Haritada, sadece Mardin bölgesinde 40 aşiretin yaşadığı ortaya çıktı.

Kitap, konu ile ilgili ulaşılan Türkçe, Kürtçe, Arapça, Süryanice, İngilizce, Fransızca ve Almanca tüm yazı, belge ve kitapların incelenmesi ve sözlü aktarımla günümüze taşınan bölge tarihi ile oluşturuldu.

Altan Tan'ın yazar İbrahim Halil Baran ile birlikte, elde edilen bilgiler ve belgelere göre çizdiği haritada Mardin bölgesinde aralarında Barava, Surguçi, Dereveri, Kose, Tat, Erbani, Kika, Xelecan, Daqori, Qelendara, Omeriya, Mahalmi, Eliki, Dasika, Dermemka, Hesar, Kercaz, Memika, Hesena, Dorika, Ernas, Memika gibi 40 aşiretin halen yaşadığı belirtildi.

kavramı aynı soydan gelen kişilerin oluşturduğu bir yapı inancı üzerine

kurulmuştur. Bu inancın temelinde ise, birlikte yaşama ve mevcut toprakların ve

varlıkların başka ailelerin eline geçmesini engellemek mantığı yatmaktadır.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da sosyal denge aşiret ya da diğer adıyla oymak

sistemi üzerine kurulmuştur. Bu toplulukların büyük çoğunluğu sunni inanca

bağlı olmakla beraber Alevi inanç sistemini benimsemiş ve aynı coğrafyada

asırlarca birlikte yaşamış Türk ve Kürt topluluklardır. Her iki kesim inanç,

ibadet, dil ve adetlerindeki farklılıklara rağmen İslam çatısı altında beraberce

yaşamlarını günümüzde de sürdürmektedirler. Anadolu tarihi boyunca özellikle

Osmanlı Devleti zamanında Doğu ve Güneydoğu’daki aşiretlere büyük önem

verilerek aşiretlerin örgütlenmeleri ve bulundukları toprakları devlet destekli

idare etmeleri sağlanmıştır. Örneğin, Yavuz Sultan Selim Osmanlı sarayında

hizmet eden ve nüfuzlu bir Kürt olan danışmanı İdris Bitlisî’yi Kürt aşiret

reislerini Safeviler’e karşı örgütlemesi için göndermiştir (Uzunçarşılı, 2003;

274-275). Bitlisî en az yirmi aşiretin bağlılığını kazanmayı başarmıştır. Onun bu

çabası Diyarbakır ve çevresinin kolayca Osmanlı topraklarına katılmasına yardım etmiştir (Özoğlu, 2005: 68). Ayrıca yine bu dönemde konar-göçer durumunda yaşamlarını sürdüren toplulukların yerleşik hayata geçmeleri sağlanarak

hem onların iskânına zemin hazırlanmış hem de devlet bunların bulundukları

yerlerin emniyet, asayiş ve ekonomik idaresini kendilerine bırakarak bir nevi

rahat yaşam ortamı sunmuştur. Böylece asırlarca devlete bağlı bir şekilde huzur

ve güven içinde yaşamlarını sürdürmüşlerdir.

Aşireti oluşturan ve birkaç aileden oluşan her bir kola “oymak” veya

“cemaat” denirdi. Her oymağın başında onun yönetiminden sorumlu olan bir

“oymakbaşı” veya “kethüda” bulunurdu. Oymaklar, bir boyun ya da oymağın

içerisinde nüfusun kalabalıklaşması veya aynı grup içerisinde nüfus, kuvvet ve

feraset bakımından iki şahsın türeyerek birbirlerini çekememeleri neticesinde

meydana gelmiştir. Bundan dolayı, yeni oluşumlar yani oymaklar, genellikle,

buna sebep olan şahısların adlarıyla anılmıştır (Çakar, 2013; 115).

Osmanlı devletinin yıkılışına kadar Osmanlı yöneticilerinin gözü daima

Kürt aşiretlerinin üzerinde olmuş ve hiçbir zaman bir Kürt emirliğinin ortaya

çıkmasına izin vermemişlerdir. Bunun yerine özellikle Abdülhamit döneminde

(1876-1909) Kürt aşiret kuvvetleri Osmanlı ordusuna eklenmiş ve Kürtlerin ileri

gelenleri rahatlıkla yönlendirilebilecekleri İstanbul’a yerleştirilmişlerdir. Kürt

Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi 423

Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı

aşiret kuvvetleri “Hamidiye Alayları” adı altında örgütlenmişler (Keskin, 2007:

69) ve bu kuvvetler 1912-13 Balkan Savaşlarına kadar kullanılmışlardır. Sultan

Abdülhamit ayrıca ismi sonradan Diyarbekir olarak değiştirilen ve Kürdistan

olarak bilinen bölgede kalan küçük aşiret liderlerini eğitmek ve belli bir

dereceye kadar yönlendirmek için Aşiret Mektepleri kurmuştur (Özoğlu, 2005:

89).

Aşiretlerde Sosyal Hayat

Aşiretler konar-göçer bir hayat yaşarlardı. Dolayısıyla her zaman beraber

yaşamaktaydılar. Yaz ve kışları farklı alanlarda yaşamlarını sürdüren aşiretler

genellikle hayvancılıkla ve kendilerine yetecek kadar da tarımla geçimlerini

sağlarlardı (Tabakoğlu, 2003: 84-85). Bu insanlar için zaman kavramı mevsimlerdi. Mekan anlayışları ise sınırsız denilebilecek kadar genişti. Ancak

konakladıkları yerler açısından düşünüldüğünde aşağı yukarı aynı yerler

olduğundan bunları yarı göçebe olarak da adlandırmak mümkün olabilir. Osmanlı devletinin kuruluşuna kadar bu konar-göçer sistem devam etmiştir. Osmanlı’dan sonra da aynı uygulamanın devam ettiğini görüyoruz. Osmanlı

Devletinde, konar-göçerlerin göç sırasında yerleşik aşiretlerin arazilerine zarar

verdikleri ve aralarındaki sürtüşmelerin devlete kadar duyulup devlet müdahalesi ile karşılaştıkları da bilinmektedir. Bu iki kesim arasındaki çekişmeler

uzun yıllar devam edip gitmiştir (Tabakoğlu, 2003. 85). Osmanlı tarımını

geliştirmek ve geniş arazilerini değerlendirmek için bu konar-göçer aşiretlerden

faydalanmıştır. Bu amaçla onları uygun bölgelere yerleştirerek buraları koruma

altına almak ve tarım yapmaları şartıyla bazı vergilerden muaf tutmuştur

(Halaçoğlu, 2007:129). Konar-göçer aşiretler Anadolu’nun genellikle Batı,

Güney ve Güneydoğu bölgelerinde bulunmaktaydı. Anadolu’nun orta kesimlerindekiler ise genellikle yerleşik bir hayat sürmekteydiler (Çay, 1986: 13-19).

Arşiv belgelerinden anlaşıldığına göre Osmanlı Devleti aşiretlerin iskanına

önem vermiş ve aşiretler arasındaki düzeni sağlayabilmek için azami gayret

göstermiştir. Ayrıca, aşiretlerin yerleştirilmesi sırasında aşiret reislerinin şehir

ve kasabalara yerleştirilmesine özen göstermiştir. Bu durumun aşiretleri daha

kolay kontrol etmek için olduğu anlaşılmaktadır (Karpat, 2003: 19).

Sosyal dengenin aşiret sistemi üzerine kurulduğu Doğu ve Güneydoğu

Anadolu’da aşiretlerin çoğu Sunni inanca bağlı olmakla beraber Alevi

aşiretlerinde oldukça yoğun bir şekilde bölgede varlıklarını sürdürdükleri

tarihsel bir gerçektir. Sunni aşiretlerin tamamına yakını etimolojik olarak Kürt

kökenli iken Alevi aşiretlerde aynı oranda Türkmen kökenlidirler. Ancak az

sayıda da olsa Kürt kökenli Alevi aşiretlerde vardır. Alevi ve Sunni aşiretler

arasında büyük oranda dil ve kültür farklılığı bulunmaktadır. Maraş, Antep,

Adıyaman dolaylarında oturan Alevi aşiretlerin dağınıklığına ve azınlıkta

kalmalarına karşın Alevi aşiretlerin büyük çoğunluğu Malatya, Sivas, Erzincan,

Tunceli, Bingöl, Varto ve Hınıs dolaylarında bulunmaktadırlar.