Bu coğrafyada “İttihat ve Terakki” ile başlayan inkâr ve asimile politikaları, Cumhuriyet rejimiyle birlikte şiddetini arttırmıştır. Cumhuriyet rejiminin uygulamaları bu coğrafyada yaşayan farklı din, dil ve etnik kimliğe sahip halkların yok olmasına yol açmıştır. Türkler dışındaki halkları asimile etmek için geçmişlerine dair her şeyi yok saymış, onlara zarar vermeyi, onları ortadan kaldırmayı amaçlamışlardır.
Bu uygulamalardan en ağırı, Osmanlı döneminde rahatlıkla kullanılan “Kürt” ve “Kürdistan” kelimelerinin yasaklanması ve isimleri kullananların ağır cezalara tabî tutulmasıdır. Halbuki Osmanlı idaresinde Kürdistan’ın yönetimi için “Kürdistan Eyaleti” adıyla bir birimin kurulduğunu Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) ve Osmanlı salnamelerinde görmek mümkündür.
Kürtleri daha kolay ve hızlı bir şekilde asimile etmek için yine “İttihat ve Terakki” dönemindeki bu uygulamalar Cumhuriyet döneminde de sürdürülmüş, Kürtler’in kendilerine ait bir dillerinin ve tarihlerinin olmadığını kanıtlamaya çalışan (sözde) bilimsel yayınların yayımlanmasına devam edilmiştir.
Kürtleri asimile etmek için yapılan “inkâr” yayınları devam ederken başka politikalar da pratiğe konulmuştur. Bunlardan bizim özellikle üzerinde duracağımız nokta yer isimleridir. Bu coğrafya üzerinde yaşayan halkları eski kültürel ve tarihî bağlarından koparmak ve onları daha kolay asimile edebilmek için bu halkların yüzyıllardır kullandıkları Ermenice, Süryanice, Kürtçe, Arapça ya da Lazca vb. olan yerleşim yerlerinin adları değiştirilmiştir.
Verilen adların asimilasyon sürecinde daha etkili olması için en azından Kürtçe’den değiştirilenlerin özellikle eski yerleşim yerlerinin tam karşıt ya da eski ismin ses özelliklerini taşıyan isimler konmasına dikkat edilmiştir. Mesela “Bêcirman” köyünün Kürtçe anlamı “Vergisiz”dir.
Bu isminin konulmasında bu köyde Osmanlı döneminde (ve günümüzde ) din büyüklerinin yaşamış olması dolayısıyla Osmanlı’nın buradan vergi almaması etkili olmuş olabilir. Ama Cumhuriyet rejimiyle beraber bilinçli bir seçimle köyün ismi “Vergili” olarak değiştirilmiştir ve bu isim hâlâ tabelalardaki yerini korumaktadır.
Yine eski hali “Çêlik” olan bir köyün ismi, Kürtçe’de buna en yakın ve Kürtçe yavru anlamına gelen “Çêlîk” kelimesinden geldiğini söyleyebiliriz.
İkinci bir seçenek de bu köy de Süryaniler de yaşadıkları için bu ismin Süryanice olmasıdır. Cumhuriyet rejimiyle birlikte ses özellikleri benzediği için “Çelik” ismini koymuşlardır. (Diğer örnekler için tablodan bakabilirsiniz.) Yeni verilen köy isimlerinin hemen hepsinin ortak yanı “Türk Dil Bilgisi” kurallarına uymasıdır.
Yerleşim yerlerinin yeniden isimlendirilmesinde kullanılan formatı tablodaki örneklerden görebilirsiniz. Bu durumu gözler önüne sermek için bir giriş yazısı niteliğinde olan bu çalışmayı hazırladık.
Birinci elden yararlandığımız kaynak 1928 yılında Dâhiliyye Vekâleti, Nüfûs Müdîriyyet-i Umûmiyye (Nüfus Genel Müdürlüğü) neşriyatından 3 no’lu kitaptır ve “Son Teşkilât-ı Mülkiyyede Köylerimizin Adları” başlığını taşımaktadır. Eserin giriş kısmında kitabın niçin hazırlandığına dair bir yazı bulunmaktadır. Giriş yazısında Türkiye Cumhuriyeti’ndeki tüm köyleri gösteren bir eser hazırladıklarını ifade etmektedirler.
Kısaca “Son Teşkilât-ı Mülkiyyede Köylerimizin Adları” başlıklı kitabın içeriğine değinmek yerinde olur. Bu kitapta beş bölüm yer almaktadır:
- Alfabetik sıraya göre dizilmiş vilayet isimleri ve bunlara bağlı olan kaza, nahiye ve köy adetleri
- Alfabetik sıraya göre dizilmiş kaza isimleri ve bunların bağlı olduğu vilayetin ismi ile kazaya bağlı olan nahiye ve köy adetleri
- Nahiyelerin bağlı oldukları kaza ve vilayet isimleri ile kendilerini teşkil eden köy adetleri
- Bütün vilayet, kaza ve nahiyelerin isimlerinin alfabetik sıraya göre verilmesi.
- Her vilayetin alfabetik sıraya göre kazalara ve bu kazaların da alfabetik olarak nahiyelere ayrılması. Her nahiyeyi teşkil eden köylerin yine alfabetik sıraya göre isimlerinin yazılması. Ayrıca köylerin, nahiyelerin ve kazaların isimlerinin Latin harfleriyle de gösterilmesi.
Bu çalışmamızda Mardin’e bağlı Kerboran (Dargeçit) nahiyesine ait köy isimlerini Latinize ettik. Köyün hem eski ismi hem de sonradan konulan Türkçe ismiyle beraber Arap harfleriyle de yazılış şeklini içeren bir tablo hazırladık. Köy isimlerinin Türkçe hallerini bulmakta zorluk çektik ve ismini bulamadığımız köylerin başka bir ilçeye bağlandıklarını veya şu anda yerleşimin olmadığını tahmin ettik.
Tabloda ki köşeli parantezler içinde verilmiş bilgiler bize aittir. Köy isminin doğru okunması için bazı harfleri ekleyerek köşeli parantezin içine aldık. Bunun yanında Türkçe ismini bulamadığımız mezraların karşısına mezranın bağlı olduğu köyü yazdık. En sona da kitabın orijinalinden birkaç sayfa ekledik.
Türkiye Cumhuriyeti’nin 21.yüzyıldaki ayıpları arasında yer alan yerleşim yerlerinin eski isimlerinin hâlâ geri verilmemiş olması üzücü bir tablodur. Bizler bu çalışmayı yaparken Kürtçe isimleri bulmakta fazla sorun yaşamadıysak bunun nedeni hâlâ bu yerleşim yerlerinde geçmişten gelen kadim isimlerin kullanılmaya devam edilmesidir.
Umudumuz devletin bu hatasını en yakın zamanda fark etmesi ve yerleşim yerlerinin adlarını geri vermesidir. Yol güzergahların da o bölgelerde yaşayan hakların kullandığı Kürtçe, Lazca, Ermenice, Rumca gibi yer isimlerinin yazıldığı tabelalarla karşılaşacağımız coğrafyalar umuduyla.
KERBORAN (DARGEÇİT) NAHİYESİ
| KÖYÜN KÜRTÇE İSMİ | KÖYÜN TÜRKÇE İSMİ | KÖY İSMİNİN ARAP HARFLERİYLE YAZILIŞI |
| Avadorê | Kuyubaşı | (افادورىٌ) |
| Îzar | Akçaköy | (ايزارٌ) |
| İzdarê | Dereli | (ايزدارهٌ) |
| Batir-[Batêrê] | Batur | (باتيرٌ) |
| Basqil[a] Kêvil | Kısmetli | ( باسقيل كويلٌ) |
| Başrût | Başkale | (باشروطٌ) |
| Baqisyan | Alagöz | (باقسيانٌ) |
| Batirgez | Kutlu | (باطركزٌ) |
| Banê Hebanê | Dilek | (بانى هبانىٌ) |
| Bamezrûd | Keremli | (بامزرودٌ) |
| Bêcirman | Vergili | (بچرمانٌ)-[ بجرمانٌ] |
| Berdahol | Poyraz | (برداهولٌ) |
| Berêzewê | Sarp | ( برى زيوىٌ) |
| Berkevan | Uluçınar | (بركفانٌ) |
| Pezengan-Bêzengan? | (پزنكانٌ) | |
| Belxiş? | (بلخشٌ) | |
| Borsincê-[Bosincê] | (بورسنجهٌ)-[ بوسنجهٌ] | |
| Botiş | Gürgen | (بوطشٌ) |
| Botkan | Yemişli | (بوطكانٌ) |
| Bidar/Bêdar? | (بيدارٌ) | |
| Peyrik | (بيركٌ) | |
| Tîrwan | Bağözü | (تيروانٌ) |
| Çêlik | Çelik | (چليكٌ) |
| Çûka | Çatbahçe | (چوكهٌ) |
| Heştirek | (هشتركٌ) | |
| Heştwan | Çalışkan | (هشتوانٌ) |
| Hanik-[Xanik] | (حانيكٌ) | |
| Xirab[ê] Qasr | Tavşanlı | (خراب قصرٌ) |
| Xirbê Mercê | (خربه مرجىٌ) | |
| Dêrselîb | Çatalcam | (ديرصليبٌ) |
| Dêrkivan | (ديركفانٌ) | |
| Dêrişk | B.O.K[2].(Temelli) | (ديرشكٌ) |
| Dêrik | Çatalan | (ديركٌ) |
| Dêrqûb | Karagöl | (ديرقوبٌ) |
| Dînara | B.O.K.(Baysun) | (دينارهٌ) |
| Deywan | Sümer | (ديوانٌ) |
| Dereca | Akyol | (ديريجهٌ) |
| Zaxûran | Başyurt | (زاخورانٌ) |
| Zaz | İzbırak | (زازٌ) |
| Ziving | Yoncalı | (زفنكٌ) |
| Hermês | Yakıtlı | (حيرميسٌ) |
| Zengan | Karabayır | (زنكانٌ) |
| Serdêf | Altıyol | (سرديفٌ) |
| Seyarê | Aydınca | (سيارهٌ) |
| Şibêbî | Kumdere | (شبيبىٌ) |
| Şett[a] | Şetta | (شتٌ) |
| Şikeftikan-[Şikeftika] | Korucu | ( شكفتكانٌ) |
| Şems | Güneşli | (شمسٌ) |
| Arbayê | Alayurt | (عربايىٌ) |
| Amara | Temelli | (عمارهٌ) |
| Qewaqa | Ormaniçi | (قواقهٌ) |
| Girbend-[Kerben] | Suçatı | (كربندٌ) |
| Kerboran | Dargeçit | (كربورانٌ) |
| Ger[a] Ca‘fer | Altınoluk | (كر جعفرٌ) |
| Germab-[Germav] | Ilısu | (كرمأبٌ)-[ كرمأوٌ] |
| Germero | Akbelen | (كرمروٌ) |
| Gûndik[ê] Çeço-[Gûndikê Xecê] | Gürışık | (كوندك چجوٌ)-[ كوندك خجهٌ] |
| Gûndik[ê] Azîmê | B.O.K.(Suçatı) | (كوندك غريمىٌ)-[ كوندك غزيمىٌ] |
| Gûndik[ê] Dêregime? | (كوندك ديرغميٌ) | |
| Gûndik[ê] Hemza | Hacı Hamza | (كوندك حمزهٌ) |
| Gûndik[ê] Silo | B.O.K.(Gürışık) | (كوندك سيلهٌ) |
| Gûndik[ê] Alîyo | Kireçli | (كوندك عليوٌ) |
| Kupras | Kuşluca | (كوپراسٌ) |
| Gûhêr | Güvercin | (كوهيرٌ) |
| Lîyan | Kartalkaya | (ليانٌ) |
| Maran-[Meranê] | Yılmaz | (مارانٌ) |
| Merçê? | (مرچيٌ) | |
| Miştê | Umutlu | (مشطىٌ) |
| Mûwêlê | Kelekçi | (مويلٌ) |
| Mehîna | (مهيناٌ) | |
| Henh-[Hah] | Anıtlı | (هنحٌ) |
| Herdex | (هردخٌ) |
Çalışmamızda yerleşim yerlerinin çoğunun Kürtçe olması nedeniyle biz bu başlığı kullandık. Ama bu coğrafya da Kürtlerden başka Süryani, Ermeni, Arap, Nasturi gibi halklarda yaşamaktadır ve Süryanice, Ermenice olan yerleşim yerleri de mevcuttur.
KAYNAKÇA
Alişan Akpınar, “İki Kitap – İki Dönem”, Toplum ve Kuram, Sayı 1, Mayıs 2009, s. 273-279.
Fuat Dündar, “İttihat ve Terakki’nin Etnisite Araştırmaları”, Toplumsal Tarih, Sayı 91, Temmuz 2001, s.43-50.
Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi İttihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği(1913-1918), İletişim Yay., İstanbul, 2008.
S. Şengül- F.Kardeş, Türk Tarih Tezi ve Kürt Tarihyazımı, Toplum ve Bilim, Sayı 96, Bahar 2003, s.35-72.
Kürdistan Eyaleti hakkında bilgi için. Osmanlı Kaynaklarında Kürtler Çalışma Grubu’nun hazırladığı “Kürdistan Eyaleti’nin Kurulması ve Osmanlı Devlet Salnamelerinde Kürdistan Eyaleti” çalışması için bakınız; http://daplatform.com/news.php?nid=1721. Hakan Özoğlu, Osmanlı Devleti ve Kürt Milliyetçiliği, Kitap yayınevi, 2005. Namık Kemal Dinç, “Kadim Anavatandan Bir İnkar Coğrafyasına Kürdistan”, Toplum ve Kuram, Sayı 2, 2009.
Alişan Akpınar, a.g.m.
