Mütekabiliyet Esası Nedir? Mütekabiliyet İlkesi Ne Demek?

Mütekabiliyet esası nedir? Mütekabiliyet esasının anlamı nedir? Uluslararası ilişkiler dilinde mütekabiliyet esası neyi ifade eder? Mütekabiliyet esası diplomaside nasıl işler? Mütekabiliyet ilkesi olan ülkeler hangileridir?

Mütekabiliyet kelimesi "karşılıklı olma durumu" anlamına gelir. "Mütekabiliyet esası" diplomatik bir terim olup devletler arası ilişkilerde karşılıklılık esasına dayanır. Devletler arası ilişkilerde maruz kalınan davranışa aynı şekilde karşılık verme prensibidir.

Mütekabiliyet olarak da bilinen karşılıklılık; her bir tarafın eylemlerinin, diğerlerinin önceki eylemlerine bağlı olduğu ve iyinin iyi, kötününse kötü karşılık gördüğü aşağı yukarı eşit değerlerin değiş tokuş edilmesi olarak tanımlanabilir. Buna ‘quid pro quo’ (kısasa kısas) ilkesi de diyebiliriz.

• Mütekabiliyet Esasına Örnek

Vize uygulamaları gösterilebilir. Vize uygulamasındaki mütekabiliyete göre hükümetler, ülkeler arasında büyük sosyal ve ekonomik farklar olmadıkça, sadece kendi vatandaşlarına vize uygulayan devletlerin vatandaşlarına vize uygular. Diğer örnekler, gümrükler, yabancılara tanınan telif hakları örnek gösterilebilir.

ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE MÜTEKABİLİYET İLKESİ

Mütekabiliyet ilkesi tarihi süreç içerisinde öncelikli olarak milletlerarası hukuk alanında ortaya çıkmıştır. Bu ilke özellikle diplomasi ve konsolosluk hukuku alanlarında kendisini göstermiş ve zamanla milletlerarası hukukun diğer alanlarında uygulanmaya başlanmıştır. Milletlerarası hukuktaki mütekabiliyet ilkesi iki veya çok taraflı milletlerarası andlaşmalarda yer almakla birlikte milletlerarası teamül hukuku olarak da yerini korumaktadır. Bu bakımdan mütekabiliyet ilkesi milletlerarası hukukun asli kaynaklarında yerini bulan ve milletlerarası hukuk süjelerinin genellikle başvurduğu önemli bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Mütekabiliyet ilkesinin milletlerarası andlaşmalarda yer alması ile birlikte, şekli anlamda, bu ilkenin milletlerarası hukuk ile bağlantısı oluşmuştur.

Mütekabiliyet ilkesi, milletlerarası hukukta ve özellikle de silahlı çatışmalar hukukunda en çok tartışılan temel prensiplerinden birisi olmuştur . Bu ilkenin, yararlanma ve engelleme olmak üzere iki fonksiyona sahip olduğu söylenebilir. İlk fonksiyon bağlamında,mütekabiliyet kapsamına giren hususlarda kişiler, devletler veya vatandaşları mütekabiliyet şartının bulunduğu milletlerarası sözleşmede öngörülen hak ve menfaatlerden yararlanabileceklerdir. İkincisi olan engelleme fonksiyonu bağlamında mütekabiliyet şartının gerçekleşmediği hallerde, ilgili kişiler, devletler veya vatandaşları, sözleşmede öngörülen hak veya menfaatlerden yararlanamayacaklardır. İşte mütekabiliyet ilkesinin bulunduğu milletlerarası sözleşmelerde işbu iki fonksiyona da işaret edilmektedir. Ancak zaman içerisinde bazı milletlerarası andlaşma hükümlerinin mütekabiliyet şartına bağlanamayacağı düşüncesi gelişmiştir. Bu bağlamda mesela 1951 tarihli Mültecilerin Hukuki Durumuna dair Cenevre Sözleşmesi‟nde olduğu gibi bazı hallerde mütekabiliyet ilkesinin engelleme fonksiyonuna istisna getirilebilmektedir. Böylece devletler, sözleşmede öngörülen sınırlı hallerde mütekabiliyet ilkesinin uygulanmasına istisna getirmekte veya yumuşatarak uygulama yoluna gitmektedir.

Milletlerarası mütekabiliyet ilkesi aslında, devletlerin birbirleriyle eşit egemenlik haklarına sahip olduğunun bir göstergesi şeklinde düşünülmektedir5 . Mesela devletler arasında diplomatik dokunulmazlık ve ayrıcalıklar ile kamu malları hakkında mütekabiliyet ilkesi tam olarak uygulanmaktadır. Mütekabiliyet iki taraflı andlaşma veya ilişkilerde genellikle tam anlamıyla işlemektedir. Eğer taraflardan birisi, aralarındaki andlaşmaya uymayı reddederse diğer taraf da aynı şekilde davranmakta, böylece her iki taraf da işbirliğinin faydasını kaybetmektedir. Böylece devletler diğer devletlerden beklentilerini mütekabiliyet ilkesi ile ifade etmektedir.

MÜTEKABİLİYET ESASI (KARŞILIKLILIK) ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ÜÇ BAĞLAMDA KULLANILMAKTADIR

Karşılıklılık uluslararası ilişkilerde üç bağlamda kullanılmaktadır. Uluslararası hukukun temel bir öncülü; ticari ilişkilerde önemli bir uygulama ve uluslararası rejimler ve çok taraflılık için bir yapı taşı olarak geçmektedir.

Karşılıklılığın mantığı, başkaları içinde emsal teşkil edeceğinden yüzyıllar boyunca uluslararası hukukun gelişiminde temel olarak değerlendirilmiştir. Karşılıklılık, imtiyazın tek bir devletle sınırlanmamasından dolayı uluslararası hukukun izlenmesinde önemli bir etkendir. Diplomatik dokunulmazlık örneğinin de gösterdiği gibi uzun vadede yararlar herkesçe talep edilebilecektir.

Karşılıklılığın, karşılıklı ticari imtiyazların, özellikle de gümrük vergilerinin müzakere edilmesine zemin oluşturduğu düşünülmektedir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde 1934 Karşılıklı Ticaret Antlaşmaları Senedi, artan iktisadi milliyetçiliği ve korumacılığın hızını en çok gözetilen ulus (MFN) ilkesini kullanarak serbest ticaret lehine kesmek için başlatılmış bir girişim olmuştur.

Sonuçta; karşılıklılık, güvenlik alanları dahil olmak üzere uluslararası rejimlerin yaratılması ve sürdürülmesindeki temel bir yapı taşıdır ve çok taraflılık kurumunun arkasındaki ilkelerden biridir.

MÜTEKABİLİYET İLKESİ OLAN ÜLKELER

17 Ekim 2008 CUMA

Resmî Gazete

Sayı : 27027

4982 Sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu Ve Buna Bağlı Yönetmelik Uyarınca Karşılıklılık İlkesi Kapsamında Bulunan Ülkeler Hakkında Tebliğ

Amaç

MADDE 1 – (1) Bu Tebliğin amacı, Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişilerin, 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ve buna bağlı Yönetmelik hükümlerinden yararlanarak gerçekleştirecekleri bilgi edinme başvurularında, karşılıklılık ilkesi kapsamında bulunan ülkelerin belirlenmesidir.  

Kapsam

MADDE 2 – (1) Bu Tebliğ,   Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişilerin Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ve ilgili mevzuat uyarınca gerçekleştirdikleri bilgi edinme başvurularında uygulanır.

 Dayanak

MADDE 3 – (1) Bu Tebliğ, 9/10/2003 tarihli ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ve 19/4/2004 tarihli ve 2004/7189 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik hükümlerine dayanılarak hazırlanmıştır.

MADDE 4 – (1) Karşılıklılık ilkesi kapsamında bulunan ülkeler aşağıda belirtilmektedir.

             - Amerika Birleşik Devletleri                     Kazakistan

             - Almanya Federal Cumhuriyeti                 KKTC

             - Arnavutluk                                           Kosta Rika

             - Avustralya                                            Liechtenstein

             - Avusturya                                              Litvanya

             - Azerbaycan                                             Lüksemburg

             - Arjantin                                                   Macaristan

             - Bulgaristan                                               Makedonya

             - Çek Cumhuriyeti                                     Meksika

             - Çin Halk Cumhuriyeti                             Mali

             - Danimarka                                               Malta

             - Endonezya                                               Norveç

             - Finlandiya                                                Pakistan

             - Güney Kore (Kore Cumhuriyeti)            Paraguay

             - Gürcistan                                                 Portekiz

             - Hırvatistan                                               Peru

             - Hollanda                                                  Polonya

             - İngiltere                                                    Rusya Federasyonu

             - İrlanda                                                      Romanya

             - İsveç                                                        Senegal

             - İsviçre                                                      Sırbistan

             - İspanya                                                    Slovakya

             - İsrail                                                         Slovenya

             - İtalya                                                       Tacikistan

             - Japonya                                                   Uruguay

             - Karadağ                                                    Ukrayna

             - Kanada                                                     Yunanistan

Yazı mardinlife tarafından hazırlanmıştır. İstifade edilen kaynaklar: tuicakademi.org, wikipedia.org, dergipark.org.tr (Yrd. Doç. Dr. Süleyman DOST- MİLLETLERARASI HUKUKTA MÜTEKABİLİYET İLKESİ), resmigazete.gov.tr