Tarih'te Kullanılan Kızıltepe İsimleri

Bir nahiye statüsündeyken 1929 yılında ilçe olan Koçhisar, 1931 yılında Kızıltepe ismini alarak Mardin’e bağlanmıştır. İşte Kızıltepe ilçesine tarihte verilen isimler.

   Kızıltepe İsimleri

   Adenystrai: Kızıltepe’nin ilk kuruluşu hakkında yeterli bilgi maalesef ki yoktur. Ancak şehrin ilkçağdaki isminin Adenystrai olduğu tahmin edilmektedir.

   Streck ve G.Hofman’a göre Kızıltepe; Dio Casisus’ta adı geçen Adenystrai Kalesi’nin bulunduğu yerdir. Bu kalenin VII. yüzyılda mevcut olduğuna dair, tarihi kaynaklarda bilgi vardır ama ne zaman ve kimler tarafından imar edildiği bilinmezliğini korumaktadır. Tarihi kaynaklarda adı geçen Kızıltepe (Adenystrai) Kalesi’nin olması gereken yerde, şu an Tell Ermen Höyüğü yükselmektedir. Mevcut durum bizlerde, Tell Ermen’in höyükleşme sürecinin bu kalenin enkazları üzerinde gerçekleşmiş olabileceği kuşkusunu uyandırmaktadır.

  Tigranokerta: Ermeni Kral Büyük Tigran tarafından kurulan (M.Ö.95-55) ve Romalılar tarafından yıkılan meşhur başkent Tigranokerta’nın konumu üzerine yapılan araştırmalar, buranın Mayyafarkin (Silvan) olduğu üzerinde yoğunlaşmaktadır. Buranın Diyarbakır olduğunu sananlar da vardır.

   Düneysir’in doğusunda bulunan Tell Ermen’de muazzam harabe yığınları olduğunu söyleyen eski seyyahlar, burada eski bir şehrin var olduğunu dile getirmişlerdir ama bu şehrin geçmişine dair bir izahları olmamıştır. Ancak Tigranokerta’nın konumunu, Mardin’in güneybatısında bulunan Tell Ermen Höyüğü’nün etekleri olarak ifade eden araştırmacı Sachau, dikkatleri Kızıltepe’nin üzerine çekmiştir.  

   Kızıltepe’nin altında kayıp bir kentin var olduğuna dair söylemler ile alan araştırmalarımız sırasında karşılaştığımız ya da duyduğumuz yapı temelleri, keramikten yapılmış su boruları, kanalizasyon boruları ve bin yıllar öncesine ait tuğlalar ile demir cürüfleri, Sachau’nun şüphesini bizlerde de uyandırmıştır.  

    Tell Ermen: Tell Ermen, Kızıltepe’nin değil de Kızıltepe’deki höyüğün ve bu höyüğün eteklerinde Ermenilerce meskun edilmiş olan köyün adıdır. Tell Ermen’in bugünkü karşılığı, Tepebaşı Mahallesi’dir. Bugünün Kızıltepesi’nin içinde Tepebaşı Mahallesi ismiyle yer alan ve  Haramhaddat’la beraber muhtemelen civardaki ilk yerleşim yeri olan Tell Ermen Köyü, tepenin güneydoğu yönündeki eteklerde kurulmuştu. Tell Ermen ile Düneysir (Koçhisar-Kosar) birbirinden bağımsız yerleşim birimleriydi. Bu iki yerleşim birimini, aralarına sonradan kurulan Yeni Mahalle birleştirmiştir.   

   Dünyaser-Düneysir-Dunaysır: Selçuklular Anadolu’ya hakim olduktan sonra milletlerarası ticaretin gelişmesinde önemli rol oynamış ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde milletlerarası pazarların oluşumunu sağlamışlardı. Genel olarak şehirlerin uzağında kurulan bu pazarlara da yabanlu adı verilirdi.

   Mervanoğulları döneminde kurulan darphanenin dışında herhangi bir şekille ismi duyulmamış olan Kızıltepe (Düneysir) ise, böyle bir pazar olarak gelişip önemli bir şehre dönüşmüştür.

    Başbakanlık tapu kayıtlarına göre civardaki ilk yerleşim alanı, bugünkü köy yerleşmesi olan Haramhaddat olarak gösterilmektedir. Selçuklu döneminde yabanlu ismiyle oluşturulan ve Artuklular döneminde en parlak dönemini yaşayan milletlerarası pazarın yeri, bugünkü ismiyle Haramhaddat’ın birkaç kilometre kadar kuzeyindeydi. Zira Yabanlu adını taşıyan bu pazarlar, yerleşim birimlerinin uzağına kuruluyordu.

    İşte bu pazarın kurulduğu yerde oluşturulan imarlaşmanın bir sonucu olarak ortaya çıkan şehrin Kızıltepe (Düneysir) olduğunu düşünüyoruz.

    İbn Hallikan (öl. 1282), bütün yollardan gelen tüccarların uğrağı olan bu şehrin ismi, kervan yollarının kavşağında yer almasıyla irtibatlı olup aslında Farsça bir terkip olan dünyanın başı/merkezi anlamına gelen ‘’Dünyaser’’ ifadesine yer vermektedir.

    Yani şehir, bütün yönlerden gelen kervanların birleştiği bir merkez olması nedeniyle bu ismi almıştır.

     Koçhisar-Kosar: Düneysir adı, Akkoyunlular zamanında Koçhisar olarak değiştirilmiştir. Bu değişikliğin neden yapıldığı ile ilgili olarak yazılı bir bilgi yoktur. Ancak, bu değişikliğin altında yatan nedenleri tahmin etmek pek zor olmasa gerek.

    Koç, başarıyı ve gücü temsil eder, hisar ise kaledir. Güç ve başarıyı  kaleyle bir araya getirerek Koçhisar ismini türeten anlayışa, o zamanların Kızıltepe’si olan Düneysir’e yapılan istilaların etki ettiğini düşünüyoruz. Zira Artuklularla beraber ticaret, kültür ve zenginlik adresi olarak ün yapan Düneysir, bu özelliklerinden dolayı çevrenin iştahını kabartan bir çekim merkezi haline gelmiş ve onlarca istilaya maruz kalmıştı. Her istiladan sonra harap hale gelen kent, coğrafik konumunun sağladığı olanaklarla tekrar toparlanıp eski haline dönüyordu.

   Etrafını çevreleyen bir kalenin olmayışı ve her tahribattan sonra tekrar toparlanıp eski haline dönmesi, Düneysir’in Koçhisar ismiyle anılmasına neden olmuştur diye düşünüyoruz.

   Akkoyunlu döneminden sonra halk dilinde Koçhisar olarak anılan ilçenin ismi, daha sonraları kısaltılarak Kosar olarak değiştirilmiş olup yazı dilinde ise Düneysir isminin kullanılmasına devam edilmiştir.

    Kızıltepe: Bir nahiye statüsündeyken 1929 yılında ilçe olan Koçhisar, 1931 yılında Kızıltepe ismini alarak Mardin’e bağlanmıştır. Bu değişiklikteki temel nedenin ne olduğunu ve ‘’Kızıltepe’ olarak belirlenen yeni ismin gerekçesini izah edebilecek bir kaynağa tesadüf etmedik. Ancak Kızıltepe ismiyle ilgili olarak verebileceğimiz bilgiler, kişisel yorumların ötesinde değildir.

   Kızıltepe’nin içinde yer alan tepe kelimesinin ilçedeki höyükten kaynaklandığı aşikardır. Kızıl kelimesinin seçilmesinde ise, ya tepedeki toprağın renginin ve ya da bu sahada yaşanan istilalar sonucu dökülen kanların etkili olduğunu düşünüyoruz.