Kürtçe Deyimleri ve Anlamları

Deyimler bir dil için ne kadar önemlidir ya da neyi ifade eder? Kürtçe'de deyimlerin yeri nedir? Deyimler bir dilin en etkin ve en önemli dinamiklerindendir. Bulunduğu dilin kendine özgü kavramlarını belirtmek için ustaca bulunmuş özel anlatım kalıplarıdır. Anlam ve nitelik açısından özgün bir yapıya sahiptirler ve büyük çoğunluğu kendi anlamından başka anlamlarda kullanılan sözcük gruplarıdır. Dilin türlü olanakları, çeşitli söz ve anlam sanatları, bu sözlerin yapı taşlarını oluşturur. Deyimlerde, sözcük öbekleri içine derin anlamlar sığdırılmıştır. Bir dilin mantığı o dile ait deyimlerde daha iyi anlaşılmaktadır. Deyimler Kürtçe'de de dil mantığının en önemli yapı taşıdır. Kürtçe bir deyim deryasıdır desek abartmış olmayız...

Agir berda kayê, xwe da ber bayê
Anlamı : Samanı ateşe verdi, kendisi de rüzgarın karşısına geçti. ,
Başka bir deyişle başkasına zarar vermeye çalışırken kendisini de yakmış oldu. Kendi kazıdığı kuyuya kendisi düştü.

Ji nezanan bitirse, ji zanan bipirse
Anlamı : Bilmeyenlerden kork, bilenlere de sor.
Burada cehaletin ve cahilin tehlikeli olduğunu, bilenlerin ve alimlerin ise yararlı olduğu kastedilerek onlardan istifade edilmesinden bahsedilir.

Barek gû di nava wî/wê de disekine, lê gotinek nasekine.
Anlamı : İçinde bok yükü tutar ama bir sır yükü tutmaz.
Sır tutmanın en güzel ifade edildiği atasözlerinden biridir :)

Bext nadim bi text.
Anlamı : Bahtı tahta değişmem.
Bahtsız kalmaktansa tahtsız kalmak daha iyidir.

Çavê li deriya xwelî li seriya
Anlamı : Yazıktır gözü kapıda olana
Beklemenin zor olduğu, bekleyenin de zor durumda olduğu anlatılmıştır.

Ker ji kera çêdibin.
Eşek, eşekten türer.

Hem günlük konuşma dilinde hem de yazı dilinde "Kurmanciya qirej" (kirletilmiş Kurmanci) diye tanımladığınız Kürtçe'nin yanlış ve dile zarar verir şekilde kullanımını, Türkçe düşünüp Kürtçe konuşulduğu için Kürtçe'ye zarar verildiği yönünde eleştirilerinizi biliyoruz.

Deyim bilmezliğin 'Kurmanciya qirej'deki rolü nedir? Öncelikle "Kurmanciya qirêj" söylemini kullanma nedenini açmak istiyorum:

Yaşamımın en önemli zamanlarını geçirdiğim Farqîn de (Silvan ilçesi), günlük konuşma dilinde kullanılan ve Kürtçe'ye girmiş birkaç Türkçe kelime olmasına rağmen, dilin anlatım ve ifade ediş mantığı hiç bozulmamıştı. Ve bununla beraber, eğer bir kişi sade, duru ve anlaşılır bir Kürtçe'yle konuşuyorsa, bu durum "Çi bi kurmanciyeke xweş û paqij xeber dide" (Ne kadar da güzel ve temiz bir kurmanci ile konuşuyor) biçiminde övgüyle ifade edilirdi. Daha sonraları deyimlerin dildeki önemini anlayınca, "Paqij" sifatının o söylemdeki yeri daha da belirginleşti ve sağlamlaştı kafamda.

Yani Türkçe'den günlük konuşma diline kelime alınmıştı ve hatta bazı kelimeler artık kullanılmaz olmuştu, ama deyimler hâlâ olduğu gibi, sağlam bir şekilde yerlerindeydiler ve dilin mantığını koruyorlardı. Bundan dolayı, asimilasyonun yoğun olarak etkisini gösterdiği kişilerde bu sözünü ettiğim temizlik kalmamıştı ve bu kişiler Kürtçe konuşurken deyimleri ve deyimsel söylemleri kelime kelime çevirip ifade ediyordu. Yani Kürtçe'nin mantığı "qirêj" oluyordu.

Örneğin, Bir kişi Kürtçe konuşurken, ihtiyaçtan dolayı yeni oluşturulmuş ya da Kurmanciya Jêrin (Soranî) lehçesinden alınmış bir kelimeyi rahatlıkla kullanırken, konuşmasının bir yerinde, "Hemû keda min vala çû" (Bütün emeğim boşa gitti) diyebiliyordu.

İşte burada "Kurmanciya qirêj" durumu oluşuyordu. Yani Kürtçe konuşan kişi Türkçe'nin "boşa gitmek" deyimini mote mot çevirerek 'Vala çû' biçiminde söylüyor, deyimlerin Kürtçe'de oluşturduğu sütunsal mantık ayağını yıkıyor ve yerine ona uymayan bir sütun yerleştiriyordu. Bu durum deyimlerin Kürtçe'deki önemini daha çok hissettiriyordu.